Rrëfimi i prizrenases Didara Dukagjini – Xhorgjeviq është shkruar në libër për të përshkruar modelin e trajtimit të grave në kohën e socializmit.
Antropologia Miroslava Malesheviq në vitin 2004 këtë rrëfim do ta hidhte në letër. Kur organizata “Center for Women Studies” nga Praga i kishte kërkuar Malesheviqit një rrëfim interesant të grave përmes së cilave do të kuptohej më mirë socializmi, ajo e kishte menduar menjëherë Didaran.
Rrëfimi i saj ka shërbyer si një lloj fotografie e dëshmi për fillimin dhe fundin e socializmit, dhe të gjitha gjërat e atyre që janë menduar me modernizim. Ajo ka qenë pjesë e aktivizimeve politike, ka marrë pjesë në kurse kundër analfabetizmit në Kosovë dhe ka qenë e martuar me një burrë, i cili nuk është shqiptar. Malesheviq e quan rrëfimin e saj si një model i çlirimit të grave që ka shërbyer si për shqiptarët ashtu edhe për serbët.
“Ajo ka jetuar si fitimtare, sepse ka nxjerrë më të mirat e kohës dhe ka jetuar me atë kuptimin që kishte ish-Jugosllavia, që ishte bashkimi i vlerave”, ka thënë Malesheviq. Siç ka shpjeguar ajo, në kurset e analfabetizmit që janë organizuar nga Fronti i Grave Antifashiste të ish-Jugosllavisë, Dukagjini – Xhorgjeviq ka qenë mësuese, arsimtare.
“Ajo nuk e kishte sensin e feminizmit të cilin e kemi sot, por për të ishin tri elemente shumë të rëndësishme: shkollimi, punësimi dhe siguria ekonomike”, ka shtuar Malesheviq. Këto detaje ajo i ka shpalosur të dielën gjatë debatit “Hajde t’flasim për gjininë loçkë”. Ky debat u mbajt në kuadër të edicionit të pestë të festivalit ndërkombëtar të letërsisë “Polip”, i cili organizohet nga qendra “Multimedia” në Prishtinë dhe “RK LINKS / Beton International” në Beograd. Përgjatë tri ditëve u diskutua për tema që kanë të bëjnë me lirinë e shprehjes, ndërsa debati i fundit u përqendrua në rolin e femrës në letërsi.
Poetja dhe eseistja Ervina Halili, e cila ishte po ashtu pjesë e panelit, tek ka marrë si shembull rrëfimin e Didaras, ka thënë se ajo duhet ta ketë kuptuar feminizmin, por nuk ka pasur ide për feminizmin e institucionalizuar.
“Feminizmi në letërsi ka nisur shumë më herët se ai institucionalizuar. Me këtë po them për feminizmin si ideologji. Feminizmi ka nisur në vitet ’60 pas marksizmit, ndërsa feminizmi në letërsi nisi shumë më parë, ndoshta me librin e parë të Jane Austin”, ka thënë Halili, tek si shembull ka marrë librin e botuar në vitin 1811 nga James Austin, “Sense and Sensibility”, ku në vend të emrit të autorit të librit ka qenë mbishkrimi “From a Lady”.
Në panel përveç Malesheviq ishte edhe dramaturgia Tanja Shljivar. Ajo ka treguar për një rubrikë të cilën e përgatit gazeta “Blic”, ku botohen emrat e shkrimtarëve jokualitativë.
“Për çudi aty vendin e parë e zënë femrat. Nuk është se nuk ka burra të tillë, por mediet kështu e konceptojnë, kinse të tregohet se ka letërsi të keqe, e janë gratë ato që e bëjnë”, ka thënë Shljivar.
Sipas saj, femrat zakonisht hyjnë në kategorinë që “shkruajnë për emocione, e në momentin që nisin të shkruajnë për trupat e tyre shihen si qenie histerike që janë në ajër e ne duhet t’i kontrollojmë”.
“ Mendoj se duhet të gjithë të jemi kundër feminizmit të letërsisë së keqe. Nuk është letërsia e dobët sinonim me gratë”, ka shtuar ajo.
Dramaturgia Fjolla Hoxha, po ashtu pjesë e panelit, ka thënë se shoqëria kosovare ka përfituar pas luftës, pas hapjes së mundësive për të vizituar vende të tjera, të cilat kanë shërbyer në hapjen e horizonteve.
“Kështu që një mundësi e tillë u është dhënë shumë vajzave dhe janë bërë shumë prurje. Prandaj shumë nuanca të feminizmit po mundohen të lirohen dhe të plasohen edhe pse shumë pak në letërsi dhe dramaturgji”, ka thënë Hoxha. Pas debatit, në sallën e qendrës “Multimedia” festivali u përmbyll me lexime.
E gjatë ditës së shtunë në kuadër të temës së përgjithshme të festivalit “Hajde t’flasim për lirinë” janë zhvilluar dy debate. Panelistë në temën “Si ta mbrojmë lirinë e mediave?” kanë qenë gazetarja e shkrimtarja Elke Schmitter nga Gjermania, shkrimtari dhe gazetari Ralph Hammerthaler, po ashtu nga Gjermania dhe Sasha Iliq nga Serbia. Ishte paralajmëruar edhe pjesëmarrja e gazetarit të njohur gjerman Hubert Spiegel, por ai nuk qe i pranishëm.
Iliq ka thënë se kur flitet për lirinë e mediave në Serbi mund të merret parasysh gjithë rajoni. Sipas tij, politika ka ndikim të fortë në mediat serbe. Ka treguar se disa herë është marrë në pyetje nga policia për artikujt e tij dhe me të pranishmit ka ndarë një nga proceset e marrjes në pyetje. Ka thënë se kishte shkruar një artikull satirik dhe policia nuk e kishte idenë se çfarë është satira.
“Fillimisht unë flisja dhe eprori policor i diktonte fjalët e mia shkruesit të procesverbalit. Në një moment ai më tha: diktoni ju direkt sepse nuk ju kuptoj”, ka thënë Iliq.
Ndërsa Elke Schmitter e Ralph Hammerthaler, të dy janë dakorduar se në Gjermani mediat kanë probleme strukturore dhe jo politike.
“Problemi është se 60 për qind e të ardhurave të gazetave sigurohen nga marketingu e vetëm 40 për qind nga blerja”, ka thënë Schmitter. Teksa Iliq shpjegonte hallet e tij për artikullin satirik, dy gazetarët gjermanë kanë thënë se nuk e preferojnë edhe shumë të shkruarit në mënyrë satirike.
Në debatin e dytë me temën “Liria dhe shtypja në shtetet e Ballkanit: Krijimi i alternativave kulturore dhe politike si platformë për të ardhme të përbashkët”, kanë marrë pjesë Arian Leka nga Shqipëria dhe Marko Pogaçar nga Kroacia. Për pjesëmarrje në këtë debat ishin paralajmëruar edhe Biljana Srbljanoviq dhe Veton Surroi.
Tek ka folur për letërsinë në Shqipëri, Leka ka thënë se e kaluara jonë është pjesë e mentalitetit shqiptar.
“Është një kulturë e kthyer me fytyrë nga deti, por edhe me shpinë nga deti. E kam fjalën edhe për kulturën politike që trashëgoi dy perandori të lindjes, Perandorinë Osmane dhe komunizmin. Pra liria është ende informale”, ka thënë Leka.
Sipas tij, për 25 vjet shumë shkrimtarë shqiptarë janë bërë pjesë e politikës dhe ata gjenden në çdo segment të jetës duke nisur nga politika, në gjyqësi, parlament e në media.
“Kjo e vë profesionin e shkrimtarit në një gjendje të rrezikuar sepse sikur ecin në një fushë minash. Përballë tyre janë gjithnjë në pushtet, është gjithmonë një pushtet tjetër që është letërsia”, ka thënë Leka.
Sipas tij, kjo bën që shkrimtari të mos parafytyrohet sikur një gur natyral me thepa dhe majë, por sikur Buda, i rrumbullakët.
“Këta njerëz shfaqen në media, por kurrë për të protestuar. Ata japin këshilla vëllazërore, sepse janë pjesë e pushteteve”, ka thënë ai, tek ka përmendur edhe rastin e Ben Blushit, i cili nga të qenit mysafir i një festivali të letërsisë në Shkup ka shkuar dhe është prezantuar si politikan në Kumanovë.
“Shkrimtarët si Kongoli e Tupja, që janë pjesë e këtij festivali, janë një lloj Don Kishoti që lufton vetëm me pendë. Përballë tyre gjithmonë janë pushtetet”, ka thënë ai. Në mbrëmjen e së shtunës leximet kanë filluar me Veton Surroin, i cili ka lexuar disa faqe nga libri i tij “Miliarderi”, për të vazhduar leximet me Tanja Shljivar, Marko Pogaçar, Stanislava Chrobáková Repar, Edmond Tupja, Elke Schmitter dhe Ervina Halili.
